مطالعه کیفی فرایند گذار به فرزند‌ سوم در شهر تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مطالعات زنان (حقوق زن در اسلام)، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه جمعیت شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

باروری پایین یکی از مهم‌ترین چالش‌های جمعیتی کشور با دلالت‌های اقتصادی، اجتماعی و ژئوپلیتیکی است. هدف از مقالة پیشرو، شناسایی پیشران‌ها و پیامدهای گذار به فرزند سوم با بهره‌گیری از رویکرد کیفی و نظریة زمینه‌ای است. مشارکت‌کنندگان در این پژوهش، 25 زن زیر چهل سال ساکن در شهر تهران هستند که سه فرزند دارند و فرایند گذار به فرزند سوم آنها پس از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت در سال 1393 تا زمان بررسی رخ داده است. یافته‌ها بیانگر آن است که عمل ناب دینی، توسعة شبکة خویشاوندی، کُنش ناخواسته و ترجیح جنسی مهم‌ترین علت‌های گذار به فرزند سوم هستند. تأثیرگذاری عوامل یادشده از مسیر برخی شرایط زمینه‌ای (مانند سن ازدواج، سرمایة اقتصادی و تغییر سیاست‌های جمعیتی) و مداخله‌گر (خانواده‌محوری) صورت گرفته است. افزون بر اینها نتایج نشان داد مزایای توسعة شبکة خویشاوندی برای آیندۀ والدین و فرزندان و کارکردهای تربیتی- عاطفی آن برای فرزندان مهم‌ترین پیامدهای مثبت گذار به فرزند سوم بوده است. با وجود این خانواده‌های سهفرزندی متحمل هزینه‌های اقتصادی، هزینة فرصت فرزندآوری، هزینه‌های اجتماعی و سلامت (جسمی و روانی) می‌شوند. بدین‌ترتیب اتخاذ و اجرای سیاست‌های حمایت از خانواده در جهت افزایش مزایای فرزندآوری و کاهش هزینه‌های آن می‌تواند به افزایش باروری در کشور بینجامد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. اسحاقی، محمد و سیده‌فاطمه محبی و شهربانو پاپی‌نژاد، و زینب جهاندار؛ «چالش‌های فرزندآوری زنان شاغل در یک مطالعة کیفی»؛ زن در توسعه و سیاست، دورة 12، ش1، 1393، ص111-134.
  2. اسفندیار، حدیثه و سیدمحمدحسین هاشمیان؛ «تأثیر مدیریت بدن بر کاهش باروری»؛ جمعیت، س27، ش111 و 112، 1399، ص207-233.
  3. آقایاری هیر، توکل و مینا فرخی نکارستان و سیده‌صدیقه لطیفی مجره؛ «فرزندآوری به مثابه مخاطره (مطالعة کیفی زمینه‌های کم‌فرزندی در شهر تبریز)»؛ مطالعات راهبردی زنان، س19، ش73، 1395، ص7-33.
  4. بستان نجفی، حسین؛ جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی؛ چ5؛ تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1396.
  5. توکلی، سوده و حمید رفیعی هنر؛ «فرزندآوری از دیدگاه زنان متأهل با تأکید بر نگرش دینی»؛ مطالعات اسلام و روان‌شناسی، ش28، 1400، ص107-130.
  6. چمنی، سولماز و محمود مشفق و عالیه شکربیگی؛ «مطالعة تعیین‌کنندة جامعه‌شناختی فرزندآوری (موردکاوی: زنان متأهل شهر تهران»؛ راهبرد اجتماعی فرهنگی، ش20، 1395، ص9-38.
  7. حاج‌علی، سعیده و سیدمحمد سیدمیرزایی و سیدمحمدصادق مهدوی؛ «گرایش به باروری و اثر عوامل اجتماعی و فرهنگی بر آن (مطالعۀ موردی زنان متأهل 20 تا 44 سالۀ شهر تهران)»؛ مطالعات توسعۀ اجتماعی - فرهنگی، ش3، 1398، ص89-112.
  8. حسینی، حاتم؛ جمعیت‌شناسی اقتصادی اجتماعی و تنظیم خانواده؛ همدان: دانشگاه بوعلی سینا، 1390.
  9. حق‌دوست، اکبر و سمیه نوری حکمت و اکرم خیاط‌زاده ماهانی و رضا دهنویه و محمدحسین مهرالحسنی؛ تحلیل سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی مقام معظم رهبری؛ ویرایش دوم، کرمان: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کرمان، 1393.
  10. خلج‌آبادی فراهانی، فریده و حسن سرایی؛ «واکاوی شرایط زمینه‌ساز قصد و رفتار تک‌فرزندی در تهران»؛ مطالعات راهبردی زنان، ش71، 1395، ص30-57.
  11. دراهکی، احمد؛ «تحلیل عوامل روان‌شناختی - اجتماعی مؤثر بر رفتار باروری: مطالعة رفتار باروری زنان متأهل 15 تا 49سالة شهر نسیم‌شهر در استان تهران»؛ نشریة دانشگاه علوم پزشکی البرز، س10، ش3، 1400، ص350-360.
  12. در‌ی نجف‌آبادی، زهرا و محسن مهرآرا و فرهاد غفاری و کامبیز هژبر کیانی؛ «بررسی تأثیر اشتغال زنان بر باروری»؛ مدل‌سازی اقتصادسنجی، س7، ش26، 1401، ص153-181.
  13. رستگار خالد، امیر و میثم محمدی؛ «تغییرات فرهنگی و افت باروری در ایران: بر پایة تحلیل ثانوی داده‌های پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان»؛ جامعه‌شناسی کاربردی، ش58، 1394، ص159-180.
  14. رضوی‌زاده، ندا و الهه غفاریان و آمنه اخلاقی؛ «زمینه‌های کم‌فرزندطلبی و تأخیر در فرزندآوری (مورد مطالعه: زنان مشهد)»؛ راهبرد فرهنگ، ش31، 1394، ص74-98.
  15. سرایی، حسن؛ «تداوم و تغییر خانواده در جریان گذار جمعیتی ایران»؛ نامة انجمن جمعیت‌شناسی ایران، س1، ش2، 1385، ص37-60.
  16. شاه‌آبادی، زهرا و حسن سرایی و فریده خلج‌آبادی فراهانی؛ «نقش فردگرایی در قصد باروری زنان در شرف ازدواج (مطالعة شهرستان نیشابور)»؛ نامة انجمن جمعیت‌شناسی ایران، ش16، 1392، ص29-54.
  17. شمس قهفرخی، فریده و عباس عسکری ندوشن و حسن عینی زیناب و علی روحانی و محمدجلال عباسی شوازی؛ «در دوراهی تصمیم به فرزندآوری: واکاوی چالش‌های فردی و اجتماعی فرزندآوری در بستر باروری پایین در شهر اصفهان»؛ جامعه‌شناسی کاربردی، س33، ش88، 1401، ص1-28.
  18. صادقی، رسول؛ «تحلیل بسترهای اجتماعی فرهنگی کاهش باروری در ایران»؛ راهبرد اجتماعی فرهنگی، ش20، 1395، ص217-246.
  19. صادقی، رسول و نسیبه زنجری؛ «الگوی فضایی نابرابری توسعه در مناطق 22گانة کلان‌شهر تهران»؛ رفاه اجتماعی، دورة 17، ش66، 1396، ص149-184.
  20. صادقی، رسول و زهرا شهابی؛ «مطالعة کیفی موانع و چالش‌های مادری زنان شاغل در شهر تهران»؛ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورة 6، ش4، 1396، ص715-734.
  21. صادقی، رسول و راضیه طریقتی تابش؛ «بررسی تأثیر عوامل فرهنگی بر ترجیحات فرزندآوری جوانان در شهر تهران»؛ مطالعات جمعیتی، دورة 3، ش2، 1396، ص63-89.
  22. صبایی بیگدلی، محمدتقی و صمد کلانتری و محمدباقر علیزاده اقدم؛ «رابطة بین میزان باروری کل با توسعة اقتصادی و اجتماعی»؛ رفاه اجتماعی، ش21، 1385، ص123-140.
  23. عباسی شوازی، محمدجلال و میمنت حسینی چاوشی و طه نوراللهی و فریباسادات بنی‌هاشمی؛ تحولات باروری در ایران در چهار دهة اخیر، تهران: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی،
  24. عباسی شوازی، محمدجلال و سعید خانی؛ «ناامنی اقتصادی و باروری (مطالعة موردی زنان دارای همسر شهرستان سنندج)»؛ نامة انجمن جمعیت‌شناسی، ش17، 1393، ص37-76.
  25. عباسی شوازی، محمدجلال و زهره خواجه صالحی؛ «سنجش تأثیر استقلال، مشارکت اجتماعی و تحصیلات زنان بر تمایل به فرزندآوری (مطالعه موردی شهر سیرجان)»؛ زن در توسعه و سیاست، دورة 11، ش 1، 1392، ص45-64.
  26. عباسی شوازی، محمدجلال و عباس عسکری ندوشن؛ «آرمان‌گرایی در توسعه و نگرش‌های مرتبط با خانواده در ایران (مطالعة موردی در شهر یزد)»؛ نامة علوم اجتماعی، ش34، 1387، ص24-49.
  27. عباسی شوازی، محمدجلال و ملیحه علی ماندگاری؛ «تأثیر ابعاد متفاوت استقلال زنان بر رفتار باروری آنها در ایران»؛ پژوهش زنان، ش28، 1388، ص31-51.
  28. عباسی شوازی، محمدجلال و پیتر مک‌دونالد و میمنت حسینی چاوشی و زینب کاوه فیروز؛ «بررسی دیدگاه زنان در مورد رفتارهای باروری در استان یزد با استفاده از روش‌های کیفی»؛ نامة علوم اجتماعی، ش20، 1381، ص169-203.
  29. عرفانی، امیر و رؤیا جهانبخش و عبدالحسین کلانتری؛ «فردگرایی و نیات باروری»؛ نامة انجمن جمعیت‌شناسی ایران، س15، ش29، 1399، ص239-264.
  30. عسکری ندوشن، عباس و محمدجلال عباسی شوازی؛ «تغییرات خانواده و کاهش باروری در ایران مطالعة موردی استان یزد»؛ نامة علوم اجتماعی، ش25، 1384، ص35-75.
  31. عنایت، حلیمه و لیلا پرنیان؛ «مطالعة رابطة جهانی شدن فرهنگی و گرایش به فرزندآوری»؛ زن و جامعه، س14، ش2، 1392، ص109-136.
  32. فولادی، محمد؛ «بازکاوی و نقد نظریه‌ها و سیاست‌های جمعیتی؛ با تأکید بر سیاست جمعیتی اخیر ایران»؛ معرفت فرهنگی اجتماعی، ش14، 1392، ص145-172.
  33. قدرتی، حسین و داریوش بوستانی و اکرم قدرتی و سیداحمد کلالی؛ «بررسی رابطة برابری جنسیتی در خانواده و باروری زنان (مطالعة موردی زنان متأهل 20 تا 40سالة شهر سبزوار)»؛ مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، ش11، 1392، ص75-92.
  34. کاظمی‌پور، شهلا؛ «تغییرات فرهنگی و تحول خانوادة معاصر با تأکید بر ازدواج و فرزندآوری»؛ رهپویة ارتباطات و فرهنگ، فصل اول، ش1، 1400، ص7-22.
  35. گلیسر، بارنی و جولیت کوربین؛ مبانی روش تحقیق کیفی: نظریة مبنایی؛ ترجمة بیوک محمدی؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶.
  36. محمودیان، حسین و احمد محمدپور و مهدی رضایی؛ «زمینه‌های کم فرزندآوری در استان کردستان (مطالعة موردی شهر سقز)»؛ نامة انجمن جمعیت‌شناسی ایران، دورة 4، ش8، 1388، ص85-122.
  37. محمودیان، حسین و رضا نوبخت؛ «مذهب و باروری: تحلیل رفتار باروری گروه‌های مذهبی سنی و شیعة شهر گله‌دار استان فارس»؛ مسائل اجتماعی ایران، دورة 1، ش1، 1389، ص195-215.
  38. مدیری، فاطمه و محمود قاضی طباطبایی؛ «بررسی کیفیت زندگی زناشویی بر قصد فرزندآوری»؛ جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دورة 5، ش12، 1397، ص73-94.
  39. مشفق، محمود و سارا غریب عشقی؛ «تحلیلی بر رابطة فرزندان و باروری بین زنان تهرانی»؛ مطالعات راهبردی زنان، س15، ش58، 1391، ص93-120.
  40. ملتفت، حسین و عبدالرضا نواح و سارا رشیدی؛ «تحلیل رابطة سبک زندگی با کاهش باروری (مورد مطالعه: زنان 15 تا 49سالة شهر اهواز)»، جامعه‌شناسی و مدیریت سبک زندگی، س6، ش16، 1400، ص401-438.
  41. نوده فراهانی، اسماعیل و عباس مقامی و مهدیه کاظمی تکلیمی؛ «ویژگی‌های سیاست‌گذاری مطلوب جمعیت در ایران»، معرفت، ش189، 1392، ص11-24.
  42. Adsera, A; "Vanishing Children Children: From High Unemployment to Low Fertility in Developed Countries"; American Economic Review, v.95, n.2, 2005, 189-193.
  43. Glok, C. & R. Stark; Religion and Society in Tension; Chicago: Rand MCNally, 1965.
  44. Lillard, L. A. & L. J. Waite; "A Joint Model of Marital Childbearing and Marital Disruption"; Demography, v.30, n.4, 1993.
  45. McDonald, P; "Low Fertility and the State; the Efficacy of Policy"; Population and Development Review, v.32, n.3, 2006.
  46. Myers, S. M; "Marital Uncertainty and Childbearing"; Social Forces, v.75, n.4, 1997.
  47. Paydarfar, A. & R. Moini; "Modernization Process and Fertility Change in pre and post Islamic Revolution of Iran"; Population Research and Policy Review, v.14, 1995, pp.71-90.
  48. Thornton, A; "The Developmental Paradigm, Reading History Sideways, and Family Change", Demography, v.38, n.4, 2001.
  49. Van de kaa, D. J; "Postmodern Fertility Preferences: From Changing Value Orientation to New Behavior"; Population and Development Review, v.27, 2001, pp.290-331.

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار