عضو هیات علمی گروه توسعه پایدار شهری و منطقه ای جهاد دانشگاهی خراسان رضوی
چکیده
محرومیت با نبود امتیازات و پاداشهای اجتماعی همراه است و به سبب تأثیرگذاری بر فرد و جامعه، کیفیت زندگی و سلامت جامعه را تحت تأثیر قرار میدهد. زنان ساکن در بافت غیررسمی شهر به سبب سکونت در این منطقه و هنجارهای حاکم بر این محلات، بیش از گروههای دیگر رنجهای مداوم و طولانی را در زندگی شخصی و خانوادگی، همچنین شبکة همسایگی تجربه کردهاند و با محرومیت همنشین بودهاند؛ ولی آنان همواره سکوت اختیار کردهاند. پژوهش حاضر به این گروه آسیبپذیر توجه کرده و طی فرایند علمی و با اتکا به رویکرد کیفی و پدیدارشناسانه و به کمک مصاحبهنامة نیمهساختاریافته، تجربههای 25 تن از زنانِ ساکن در سکونتگاه غیررسمی التیمور مشهد را از ابعاد گوناگون محرومیت در خانواده و محله، واکاوی و تفسیر کرده است. بر اساس متن مصاحبههای انجامشده، مشخص شد زنان در شبکة روابط اجتماعی، قدرت و منزلت اجتماعی و بالاخره دسترسی به منابع و فرصتها، محرومیتهایی را تجربه کردهاند. تعامل اجتماعی رکن اصلی و سازندة زندگی اجتماعی است؛ ولی بر اساس یافتههای پژوهش، زنان تعاملات سردی در خانواده و بهویژه با همسر داشته و از نبود صمیمیت و رابطة عاطفی مثبت و برابر سخن گفتهاند. آنها به سبب نادیده گرفتن نیازها و علایقشان یا ایجاد محدودیت از سوی شوهر، عموماً نقش کمرنگی در تصمیمگیریها دارند و بارها شاهد زیر پا گذاشتن تعهدات زندگی مشترک از سوی شوهر خود بودهاند. در سطح محله و شبکة همسایگی نیز مضایقه و ضعف در تعاملات را که ناشی از بیاعتمادی است، تجربه کرده و به سبب آن رنج کشیدهاند. نتایج پژوهش مؤید آن است که زنان به سبب پذیرش قواعد نانوشتة موجود در حفظ الگوهای مردسالاری، از نظر مناسبات قدرت و منزلت اجتماعی، نابرابری در برخورداری از قدرت را تجربه کردهاند و همواره جایگاه فرودست داشته و سهم ناچیزی از احترام را در خانواده دریافت کردهاند. افزون بر آنچه آمد، نبود خدمات و امکانات در محل سکونت، همتراز نبودن درآمد و هزینة خانواده در شرایط اقتصادی کنونی، همچنین ایجاد موانع یا محدودیت از سوی همسر در دسترسی یا استفاده از فرصتهای محدود و موجود، زمینههایی برای ایجاد محرومیت و نارضایتی زنان است؛ بهگونهایکه غالباً تحت این شرایط با فرورفتن در روزمرگیها از رشد و ارتقای توانمندیهای خود باز میمانند. این یافتهها در مقالة پیشرو بحث و تحلیل شد و بهتناسب، دلالتهای عملی مرتبط برای بهبود اوضاع ارائه گردید.
جعفری هفتخوانی، نادر و صدیقه رضانیا و مرجان صفاری؛ «فراغت زنان در کلانشهرها؛ تبیین مسائل اوقات فراغت زنان متأهل شهر تهران»؛ فصلنامة مطالعات جامعهشناختی شهری، س10، ش34، 1399، ص123-150.
جلاییپور، حمیدرضا و جمال محمدی؛ نظریههای متأخرجامعهشناسی؛ چ6، تهران: نشر نی، 1394.
زارعیان، مریم و نفیسه اردلانی؛ «آگاهی زنان از حقوق مدنی»؛ نشریة شهرسازی و معماری هفت شهر، ویژهنامة جنسیت و شهروندی، س4، ش57 و 58، 1396، ص100-107.
سفیری، خدیجه و پویان احیایی و آیدا مرکزی؛ «بررسی جامعهشناختی احساس طردشدگی زنان در بین خانوادههای زنسرپرست تحت پوشش ادارة بهزیستی شهر مشهد»؛ مطالعات اجتماعی - روانشناختی زنان، س18، ش1، 1399، ص65-104.
سفیری، خدیجه و معصومه میرزایی؛ «تجربۀ زیستۀ دختران حاشیهنشین از مفهوم "محرومیت" (مورد مطالعه: منطقۀ حاشیهنشین دولتآباد- استان کرمانشاه)»؛ پژوهشهای راهبردی مسائل اجتماعی ایران، س11، ش1، 1401، ص33-54.
سیدزاده طلاتپه، مریم و محمدصادق مهدوی و مصطفی ازکیا؛ «بررسی تأثیر شبکههای اجتماعی و مشارکت بر محرومیت اجتماعی زنان (مورد مطالعه: زنان شهر ارومیه)»؛ بررسی مسائل اجتماعی ایران، س8، ش1، 1396، ص253-272.
فرهمند، مهناز و فاطمه فروزنده مقدم؛ «بررسی جامعهشناختی محرومیت اجتماعی دختران روستایی زابل و عوامل مرتبط با آن»؛ فصلنامة تحقیقات فرهنگی ایران، س11، ش2، 1397، ص161-189.
فلاحتی، لیلا؛ «چرایی کاهش رتبة ایران در رفع شکاف جنسیتی»؛ خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، 1398، در:
https://b2n. ir/k82563.
گال، مردیت و والتر بورگ و جویس گال؛ روشهای تحقیق کمّی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی؛ مترجمان: احمدرضا نصر و همکاران؛ ج1، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، 1384.
گیدنز، آنتونی؛ گزیدةجامعهشناسی؛ ترجمة حسن چاوشیان؛ چ10، تهران: نشر نی، 1398.
محسنی، علی و مهدی جاودانی مقدم و محسن حاجی؛ «تحول پارادایمی مفهوم قدرت و امنیت در عصر جهانی شدن و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»؛ فصلنامة پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، س8، ش3، 1397، ص99-126.
محمدپور، احمد؛ روش تحقیق کیفی ضدروش؛ ج1 (منطق و طرح در روششناسی کیفی)، تهران: انتشارات جامعهشناسان، 1389.
میرحسینی، زهرا و زهرا بوربور و مرضیه صمصامی و نیزه احمدی و زینب اختری؛ «چالشهای زندگی روزمرة زنان حاشیهنشین شهر تهران (مطالعه کیفی)»؛ مطالعات راهبردی زنان، س22، ش89، 1399، ص7-36.
میرزایی، حسین و توکل آقایاری هیر و مهناز کاتبی؛ «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانوادههای شهر تبریز»؛ مجلة علوماجتماعی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س12، ش1، 1394، ص69-91.
الوانی، سیدمهدی و میرعلی سیدنقوی؛ «سرمایة اجتماعی: مفاهیم و نظریهها»؛ مطالعات مدیریت (بهبود و تحول)، س9،ش33 و 34، 1381، ص9-26.
همتی، رضا و معصومه کریمی؛ «زنان مطلقه و تجربة سرپرستی خانوار: یک پژوهش کیفی (نمونة موردی زنان مطلقة سرپرست خانوار شهر فارسان)»؛ پژوهشنامة زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س9، ش2، 1397، ص181-211.
یوسفی، جلال و محمدمهدی یوسفی؛ «تحلیل جامعهشناختی ابعاد محرومیت اجتماعی و تأثیر آن بر عهدشکنی زنان (مورد مطالعه: منطقة 22 شهر تهران)»؛ پژوهش و مطالعات علوم انسانی، س3، ش23، 1400، ص87-101.
Afroj, S.; Urbanization and informal settlement condition of dhaka: A Review of emerging challenges and policy approaches"; Journal of Research in Infrastructure Designing, 2020, n.2 (3), pp.1-8.
Binte Latif, M. & A. Irin & J. Ferdaus; "Socioeconomic and Health Status of Slum Dwellers of the Kalyanpur Slum in Dhaka City"; Bangladesh Journal of Scientific Research, v.29,1, 2016, pp.73-83.
Creswell, j. W.; Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches; (Second Edition), Thousands Oaks, Ca, Sage Publications, 2007.
Kakulu, L. & P. Byrne & K. Viitanen; "Phenomenological Reserch in Compulsory Land Acquisition and Compensation, Proceedings of the FIG (Federation De Geometres)"; Working Week 2009- Surveyors Key in Accelerated Development. 4-8 May. Eilat. Israel, 2009.
Orben, A. & L. Tomova & S. J. Blakemore; "The Effects of Social Deprivation on Adolescent Development and Mental Health"; Lancet Child & Adolescent Health, v.4,8, 2020, pp.634-640.
Priest, H. & P. Robert & L. Woods; "An Overview Of Three Different Approaches To The Interpretation Of Qualitive Data"; Nurse Researcher, v.10,1, 2002, pp.30-42.
Swigost, A.; "Approaches Towards Social Deprivation: Reviewing Measurement Methods"; Bulletin of Geography. Socio-Economic Series, n.38, 2017, pp.131-142.
Su, S. & Y. Gong & B. Tan & J. Pi & M. Weng & Z. Cai; "Area Social Deprivation and Public Health: Analyzing the Spatial non-Stationary Associations Using Geographically Weighed Regression"; Social Indicators Research, v.133,3, 2017, pp.819-832.
فروغ زاده, سیمین. (1400). بررسی تجربه محرومیت در میان زنان با تاکید بر خانواده و محله (مور مطالعه: زنانِ ساکن در سکونتگاه غیر رسمی التیمور مشهد). مطالعات جنسیت و خانواده, 9(2), 149-179.
MLA
سیمین فروغ زاده. "بررسی تجربه محرومیت در میان زنان با تاکید بر خانواده و محله (مور مطالعه: زنانِ ساکن در سکونتگاه غیر رسمی التیمور مشهد)". مطالعات جنسیت و خانواده, 9, 2, 1400, 149-179.
HARVARD
فروغ زاده, سیمین. (1400). 'بررسی تجربه محرومیت در میان زنان با تاکید بر خانواده و محله (مور مطالعه: زنانِ ساکن در سکونتگاه غیر رسمی التیمور مشهد)', مطالعات جنسیت و خانواده, 9(2), pp. 149-179.
VANCOUVER
فروغ زاده, سیمین. بررسی تجربه محرومیت در میان زنان با تاکید بر خانواده و محله (مور مطالعه: زنانِ ساکن در سکونتگاه غیر رسمی التیمور مشهد). مطالعات جنسیت و خانواده, 1400; 9(2): 149-179.