انباشت و تحول مفهومی واژگان قرآنی دربارة خانواده در تفاسیر(بررسی موردی: قوامیت و واژگان حوزة نشوز)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکده زن و خانواده

چکیده

کتاب‌های تفسیری از پرسابقه‌ترین تألیفات در حوزة علوم اسلامی، به‌تدریج توسعه یافته و با گرایش‌های متنوع ادبی، روایی، عرفانی، فلسفی، اجتماعی و طبیعی به شرح آیات پرداخته‌اند. با توجه به تعامل میان متن و بافت که با وساطت مؤلف و عناصر شناختی و غیرشناختی او صورت می‌پذیرد، این کتاب‌ها تحولی را تجربه کرده‌اند. موضوع این مقاله بررسی این تحول است تا بدانیم آیا پدیده‌ای به نام انباشتگی یا تحول مفهومی بر روی واژگان مرتبط با خانواده رخ داده است یا خیر. از بررسی کتب - با توجه به توالی تاریخی ـ بر می‌آید تا صدوپنجاه ‌سال اخیر انباشتگی یا تحول مفهومی دربارة شماری از این مفاهیم رخ داده و به‌تدریج برخی ذهنیت‌های فرهنگی مفسران در قالب مثال‌ها یا توضیحات آنها یا با استناد به پاره‌ای از روایات و نادیده گرفتن پاره‌ای دیگر به عنوان معنای لفظ به مخاطبان این کتاب‌ها القا شده است. این انباشتگی به معنای انضمام تدریجی مفاهیمِ نسبتاً سلطه‌محور را می‌توان در ذیل آیات تا پیش از صدوپنجاه‌ سال اخیر (به‌طورعمده تفاسیر اهل‌سنت) اثبات کرد. درمقابل، تفاسیر صدوپنجاه‌ سال اخیر تحول دیگری را گزارش می‌دهند که ادبیات مداراجویانه‌تر و اقناعی‌تری را به کار می‌برند که دربردارندة واژگان جانبدارانه‌تری در زمینة زن و خانواده است. در هردو برهه می‌توان تأثیر عوامل غیرشناختی را در تفاسیر ‌اثبات کرد. حیطة بررسی این مقاله، قوامیت و واژگان حوزة نشوز است.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.
  2. ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ تفسیر القرآن العظیم؛ ط3، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.
  3. ابن‌اشعث، محمد‌بن‌محمد؛ الجعفریات: الأشعثیات؛ تهران: مکتبة النینوی الحدیثه، [بی‌تا].
  4. ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على؛ من لایحضره الفقیه؛ قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، 1413ق.
  5. ابن‏عربى، محمد‌بن‌على؛ رحمة من الرحمن فى تفسیر واشارات القرآن؛ ط1، دمشق: مطبعة نضر، 1410ق.
  6. ابن‏عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب؛ المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز؛ ط1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، 1422ق.
  7. ابن‌فارس، احمد؛ معجم مقاییس اللغة؛ قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
  8. ابن‏کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر؛ تفسیر القرآن العظیم؛ ط1، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1419ق.
  9. ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار الفکر، 1414ق.
  10. احمدی، بابک؛ ساختار و تأویل متن؛ تهران: نشر مرکز، 1380.
  11. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد؛ مفردات الفاظ القرآن؛ بیروت- دمشق: دار الفکر- دار الشامیه، 1412ق.
  12. امین، نصرت‏بیگم؛ تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن؛ چ1،  [بى­جا]: [بی‌نا]، [بی‌تا].
  13. آلوسى، محمود‌بن‌عبدالله؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی؛ ط1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، 1415ق.
  14. بلاغى، محمدجواد؛ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ چ1، قم: وجدانى، [بی‌تا].
  15. بیضاوى، عبدالله‌بن‌عمر؛ انوار التنزیل واسرار التأویل: تفسیر البیضاوى؛ ط1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
  16. پانى‏پتى، ثناءالله؛ التفسیر المظهرى؛ ط1، کویته: مکتبة رشدیه، 11412ق.
  17. ثعالبى، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ الجواهر الحسان فى تفسیر القرآن: تفسیر الثعالبى؛ ط1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
  18. جرجانى، عبدالقاهر‌بن‌عبدالرحمن؛ درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم؛ ط1، عمان: دار الفکر، 1430ق.
  19. جصاص، احمد‌بن‌علی؛ احکام القرآن؛ ط1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
  20. جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد؛ تاج اللغة وصحاح العربیه؛ بیروت‏: دار العلم للملایین، 1376ق.
  21. حر عاملی، محمد‌بن‌حسن؛ وسائل الشیعه الی مقاصد الشریعه؛ قم: آل‌البیت:، 1409ق.
  22. حسینی زبیدی، محمد مرتضی؛ تاج العروس فی جواهر القاموس؛ بیروت: دار الفکر، 1414ق.
  23. حقى بروسوى، اسماعیل‌بن‌مصطفى؛ روح البیان؛ ط1،  بیروت: دار الفکر، [بی‌تا].
  24. دینورى، عبدالله‌بن‌محمد؛ الواضح فى تفسیر القرآن الکریم: تفسیر ابن‌وهب؛ ط1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، 1424ق.
  25. رازى، ابوالفتوح، حسین‌بن‌على؛ روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن؛ چ1، مشهد مقدس: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهش‌های اسلامى، 1408ق.
  26. راوندى کاشانى، فضل‌الله‌بن‌على؛ النوادر؛ قم: دار الکتاب، [بی­تا].
  27. زمخشرى، محمود‌بن‌عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فى وجوه التأویل؛ ط3، بیروت دار الکتاب العربی، 1407ق.
  28. سمرقندى، نصر‌بن‌محمد؛ بحر العلوم: تفسیر السمرقندى؛ ط1، بیروت، دار الفکر، 1416ق.
  29. سید قطب؛ فى ظلال القرآن؛ ط35، بیروت: دار الشروق، 1425ق.
  30. شیبانى، محمدبن‌حسن؛ نهج البیان عن کشف معانى القرآن؛ قم: نشر الهادی، 1413ق.
  31. شیخ علوان، نعمت‌الله‌بن‌محمود؛ الفواتح الإلهیه والمفاتح الغیبیه: الموضحة للکلم القرآنیه والحکم الفرقانیه؛ ط1، قاهره: دار رکابی للنشر، 1999م.
  32. صاحب‌بن‌عماد، اسماعیل‌بن‌عماد؛ المحیط فی اللغة؛ بیروت: عالم الکتاب، 1414ق.
  33. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ (بیست جز در ده جلد) قم: انتشارات جامعة مدرسین، [بی‌تا].
  34. طبرانى، سلیمان‌بن‌احمد؛ التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم؛ ط1، اربد (اردن): دار الکتاب الثقافی، 2008م.
  35. طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ چ3، تهران: ناصرخسرو، 1372.
  36.  طبرسى، حسن‌بن‌فضل؛ مکارم الاخلاق؛ قم: شریف رضی، 1412ق.
  37. طبرى، محمد‌بن‌جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن: تفسیر الطبرى؛ ط1، بیروت: دار المعرفه، 1412ق.
  38. طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: مرتضوی، 1375.
  39. طوسی، محمد‌بن‌حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ ط1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
  40. طیب، عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ چ2، تهران: اسلام، 1369.
  41. فاضل مقداد، مقداد‌بن‌عبدالله؛  کنز العرفان فى فقه القرآن؛ چ1، تهران: مرتضوى، 1373.
  42. فخر رازى، محمد‌بن‌عمر؛ التفسیر الکبیر: مفاتیح الغیب؛ ط3، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
  43. فراهیدی، خلیل‌بن‌محمد؛ العین؛ قم: هجرت، 1409ق.
  44. فیومی، احمد‌بن‌محمد؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی؛ قم: هجرت، 1414ق.
  45. فیض کاشانى، محمد‌بن‌شاه مرتضى؛ تفسیر الصافی؛ چ2، تهران: مکتبة الصدر، 1415ق.
  46. قرشى بنابى، على‏اکبر؛ تفسیر احسن الحدیث؛ چ2، تهران: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر، 1375.
  47. قرطبى، محمد‌بن‌احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ چ1، تهران: ناصرخسرو، 1364.
  48. قشیرى، عبدالکریم‌بن‌هوازن؛ لطائف الاشارات: تفسیر صوفى کامل للقرآن الکریم؛ ط3، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2000م.
  49. قمى، على‌بن‌ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ قم: دار الکتاب، 1404ق.
  50. کاشانى، فتح‏الله‌بن‌شکرالله؛ منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ چ1، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، [بی‌تا].
  51. مازندرانى، محمدصالح‌بن‌احمد؛ شرح الکافی - الأصول والروضه؛ تهران: المکتبة الاسلامیه، 1382.
  52. ماوردی، علی‌بن‌محمد؛ النکت والعیون: تفسیر ماوردی؛ ط1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، [بی‌تا].
  53. مراغی، احمد مصطفی؛ تفسیر المراغی؛ ط1، بیروت: دار الفکر، [بی‌تا].
  54. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن؛ چ1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.
  55. مغنیه، محمدجواد؛ التفسیر الکاشف؛ چ1، قم: دار الکتاب الاسلامی، 1424ق.
  56. مقاتل‌بن‌سلیمان؛ تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان؛ ط1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1423ق.
  57. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان؛ تفسیر نمونه؛ چ1، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1371.
  58. مکى‌بن‌حموش؛ الهدایة إلى بلوغ النهایه؛ ط1، شارجه: جامعة الشارقه، کلیة الدراسات العلیا والبحث العلمی، 1429ق.
  59. موسوی سبزواری، عبدالاعلی؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن؛ [بی­جا]: [بی‌نا]، 1409ق.