تصویر زن «مُخَدَّره» (پرده‌نشین) در ادبیات جاهلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه خلیج فارس - بوشهر

چکیده

یکی از ویژگی‌های جامعۀ جاهلی عرب، اعتقاد و پایبندی به حفظ و صیانت زن در حوزۀ پوشش است. این مسئله گاه - فراتر از پوشش - در قالب مجموعه‌ رفتارهایی ذیل عنوان پرده‌نشینی زن با کاربرد و مفاهیم وسیع‌تری در شعر و لغت عرب به تصویر کشیده شده است. شدت پوشش، اختلاط کمتر با مردان، عفت و عزت، شرم و حیا و مانند آن از ویژگی‌های یک زن پرده‌نشین در ذهن عرب جاهلی بوده و این موضوع با خانه‌نشینی مطلق یا حبس خانگی زن متفاوت است. مهم‌ترین واژگان و اصطلاحات ادبی مرتبط با پرده‌نشینی زن «مُخَدَّرَة»، «مُسَتَّرَة»، «مَقْصُورَة»، «عَقِیلَۀ» و «مُخَبَّأَة» هستند. در ادبیات این دوره، افزون‌بر مثل‌های مشهور عرب در ترویج صیانت و پوشیدگی زن، واژگانی چون «دُرَّة»، «بَیضة» و «دُمْیَة» برای تصویرپردازی و شبیه‌سازی زنان پرده‌نشین، نمادسازی شده که در این پژوهش به آن اشاره می‌شود. دراین‌میان تنها واژه «مُخَدَّرَة» است که در سیر تحولی معنای آن، به عنوان یک مصطلح لغوی از نگاه عرفی دورۀ جاهلیت به حوزۀ فقه اسلامی با شرایط و احکام خاصی تعریف شده و توسعه یافته است. 

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
آلوسی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ ج12، 14 و 23، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.
الأبشیهی، شهاب‌الدین محمدبن­احمد ابی­الفتح؛ المستطرف فی کل فن مستظرف؛ تحقیق مفید محمد قمیحة؛ ج2، ط2، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1986م.
ابن­اثیر؛ النهایة فی غریب­الحدیث؛ تحقیق محمود محمد الطناحی؛ ج1، چ4، قم: مؤسسة اسماعیلیان، 1364.
ابن­الأثیر، ابوالفتح نصرالله ضیاءالدین؛ المثل السائر فی أدب الکاتب والشاعر؛ تحقیق محمد محی‌الدین عبدالحمید، ج2، بیروت: المکتبة­العصریة، ق1420.
ابن­اثیر جزری، مبارک­بن­محمد؛ النهایة فی غریب الحدیث والأثر؛ تصحیح محمود محمد طناحی و طاهر محمد زاوی؛ ج1 و 2، چ4، قم، مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367.
ابن­درید، محمدبن­حسن؛ جمهرة اللغة؛ ج1 و 2، ط1، بیروت: دارالعلم للملایین، [بی‌تا].
ابن­سیدة، علی­بن­اسماعیل؛ المحکم والمحیط الأعظم؛ تحقیق هنداوی عبدالحمید؛ ط1، بیروت: دارالکتب العلمیة، [بی‌تا].
ــــــــــ؛ المخصص؛ ج1، ط1، بیروت: دارالکتب العلمیة، [بی‌تا].
ابن­عساکر، ابوالقاسم علی­بن­حسن شافعی دمشقی؛ تاریخ مدینة دمشق؛ ج17، ط1، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن­فارس، احمدبن­فارس؛ معجم مقاییس اللغة؛ تصحیح هارون عبدالسلام؛ ج4، قم: مکتب الإعلام‌الإسلامی، [بی‌تا].
ابن­قتیبة؛ غریب­الحدیث؛ تحقیق عبدالله الجبوری؛ ج1، ط1، قم، دارالکتب العلمیة، 1408ق.
ابن­قیس الرقیات؛ دیوان عبدالله­بن­قیس الرقیات؛ تحقیق محمد یوسف نجم؛ بیروت: دار صادر، 2009م.
ابن­مقبل؛ دیوان ابن­مقبل؛ تحقیق عزة حسن؛ بیروت: دارالشرق العربی، 1416ق/ 1995م.
ابن­منظور؛ لسان­العرب؛ ج1 و 4، قم: نشر ادب­الحوزة، 1405ق.
ابوالسعود، محمدبن­محمد العمادی؛ تفسیر أبی­السعود: إرشاد العقل السلیم إلی مزایا القرآن الکریم؛ بیروت: دار إحیاء التراث­العربی، [بی‌تا].
ابوعبید هروی، قاسم­بن­سلام؛ الغریب­المصنف؛ تصحیح محمد مختار عبیدی، محمد مختار؛ ج1، ط1، تونس، المؤسسة الوطنیة للترجمة والتحقیق والدراسات، [بی‌تا].
ازهری، محمدبن­احمد؛ تهذیب اللغة؛ ج7، 8 و 15، ط1، بیروت: دار إحیاء التراث­العربی، [بی‌تا].
الأصفهانی، أبوالفرج؛ الأغانی؛ تحقیق سمیر جابر؛ ج17، ط2، بیروت: دارالفکر، [بی‌تا].
الأفوه العبدی؛ دیوان الأفوه العبدی؛ تحقیق محمد التّونجی؛ ط1، بیروت: دار صادر، 1998م.
امرؤالقیس؛ دیوان امرؤالقیس؛ تصحیح مصطفی عبدالشافی؛ ط5­، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1425ق/ 2004م.
بستانی، فؤاد افرام؛ فرهنگ ابجدی؛ چ2، تهران: اسلامی، 1375.
بشربن­ابی­خازم؛ دیوان بشربن­ابی­خازم؛ شرح مجید طراد؛ ط1، بیروت: دارالکتاب العربی، 1415ق/ 1994م.
البهلال، فریح­بن صالح؛ الاستیعاب فیما قیل فی الحجاب؛ ط1، [بی جا]: دار ابن­خزیمة، 1425ق.
بیضاوی؛ تفسیر البیضاوی؛ ج5، بیروت:‌ دارالفکر، [بی‌تا].
جوهری، اسماعیل­بن­حماد؛ الصحاح: تاج­اللغة وصحاحالعربیة؛ تصحیح احمد عبدالغفور عطار؛ ط1، بیروت: دارالعلم للملایین، [بی‌تا].
ــــــــــ؛ ؛ الصحاح: تاج­اللغة وصحاحالعربیة؛ تصحیح عطار احمد عبدالغفور؛ ج1، 2 و  3، ط1، بیروت، 1376ق.
حسن جبار محمد شمسی؛ ملامح الرمز فی الغزل­العربی القدیم: دراسة فی بنیة‌النص ودلالاته‌الفنیة؛ چ1، لندن: دارالسیاب، 2008م.
حمیری، نشوان‌بن‌سعید؛ شمس‌العلوم؛ تصحیح عبدالله أریانی؛ ج5، 7 و 29، دمشق: دارالفکر، [بی‌تا].
دریدبن­الصمة؛ دیوان دریدبن­الصمة؛ تحقیق محمد عبدالرسول؛ [بی­جا]: دارالمعارف، 2009م.
دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه؛ ج13، چ2، تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.
راغب اصفهانی، حسین­بن­محمد؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن؛ ترجمة غلام‌رضا خسروی حسینی؛ ج2، چ2، تهران: مرتضوی، 1374.
ــــــــــ؛ مفردات الفاظ قرآن؛ ط1، بیروت: دارالقلم، [بی‌تا].
-الزبیدی؛ تاج العروس؛ ج6، 7 و10، بیروت: دارالفکر، 1414ق/ 1994م.
زمخشری، محمود؛ الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ ج4، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
ــــــــــ؛ المستقصی فی أمثال العرب؛ ج1، ط2، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1987م.
زهیربن­ابی­سلمی؛ دیوان زهیربن­ابی­سلمی؛ تحقیق علی حسن فاعور، ط1، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1408ق/ 1988م.
الخمینی، السید روح­الله الموسوی؛ تحریرالوسیلة، ج2، ط2، النجف الأشرف: دارالکتب العلمیة، 1390ق.
-شلبی، عبدالمنعم عبدالرؤف؛ دیوان عنترة­بن­شداد؛ مصر: مطبعة شرکة فن الطباعة، [بی‌تا].
الشیبانی، اسحق­بن­مرار؛ کتاب الجیم؛ تصحیح أبیاری ابراهیم، ج1، ط1، قاهرة: الهیئة­العامة لشئون المطابع­الأمیریة، 1975م.
ــــــــــ؛ نهج‌البیان عن کشف معانی‌القرآن؛ تحقیق حسین درگاهی؛ ج5، چ1، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1413ق.
شیخ جواهری؛ جواهر الکلام؛ تحقیق شیخ عباس قوچانی؛ ج34 و40، چ2، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1365.
فرع شیرازی، سید حیدر؛ فی رحاب المرثاة­الإسلامیة وعناصرها؛ ج1، تهران: دانشگاه خلیج فارس، 1393.
صاحب­بن­عباد، اسماعیل­بن­عباد؛ المحیط فی اللغة؛ تحقیق محمدحسن آل یاسین، ج5، ط1، بیروت: عالم­الکتب، [بی‌تا].
طبرسی، امین­الدِین ابوعلی فضل­بن­حسن؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ ج8، بیروت: دار الإحیاء التراث­العربی، 1379ق.
عدی­بن­زید؛ دیوان عدی­بن­زید؛ تحقیق محمد جبار المعیبد؛ بغداد: شرکة دارالجمهوریة للطبع والنشـر، 1385ق/ 1965م.
طباطبایی؛ سید محمدحسین؛ ترجمة تفسیر المیزان؛ مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، ج11، قم: دفتر انتشارات جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، 1374.
علقمة­بن­عبدة؛ دیوان علقمة­بن­فحل؛ شرح السید احمد الصقر؛ ط1، القاهرة: المطبعة المحمودیة، 1353ق/ 1935م.
فتح‌الله، احمد؛ معجم ألفاظ الفقه الجعفری؛ ط1، دمام: مطابع المدخول، 1415ق/ 1995م.
فراهیدی، خلیل­بن­احمد؛ کتاب العین؛ ج1، 4، 5،7 و 8، چ1، [بی­جا]: مؤسسة النشرالاسلامی، محرم‌الحرام، 1414ق.
فیض کاشانی؛ التفسیر الصافی؛ ج4، چ2، تهران: مکتبة الصدر، 1416ق / 1374ش.
کلینی، محمد؛ الکافی؛ تحقیق تصحیح و تعلیق علی‌اکبر الغفاری؛ ط4، طهران: دارالکتب الإسلامیة، 1362.
محقق سبزواری؛ کفایة الأحکام؛ تحقیق شیخ مرتضى واعظی اراکی؛ ج2، چ1، قم: مؤسسة نشر اسلامی، 1423ق.
مجلسی؛ بحارالأنوار؛ تحقیق محمدباقر بهبودی؛ ج45، چ1، مؤسسه الوفا؛ بیروت: دارإحیاء التراث‌العربی، 1403ق/ 1983م.
مدنی، علی­خان­بن­محمد؛ الطراز الاول؛ ج1، چ1، مشهد: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1384.
مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ج1 و10، چ3، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1426ق.
مغنیة، محمدجواد؛ تفسیر الکاشف؛ ج6، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1424ق.
مهلهل­بن­ربیعة؛ دیوان مهلهل­بن­ربیعة؛ شرح و تقدیم طلال حرب؛ بیروت: الدارالعالمیة، 1413ق/ 1993م.
مهنا، عبدالله علی؛ لسان­اللسان: تهذیب لسان العرب؛ چ1، بیروت: دارالکتب العلمیة، [بی‌تا].
میدانی نیشابوری؛ مجمع­الامثال؛ ج1، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1425ق.
میمون­بن­قیس؛ دیوان الأعشی­الکبیر میمون­بن­القیس؛ شرح و تعلیق محمدحسین؛ [بی­جا]: مکتبة الآداب، [بی‌تا].
نابغة بنی­شیبان؛ دیوان نابغة بنی­شیبان؛ ط3، قاهره: دار­الکتب المصریة، 2000م.
النابغة الذبیانی؛ دیوان النابغة الذبیانی؛ تحقیق عباس عبدالساتر؛ ط3، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416ق/ 1996م.
یوسف موسی، حسین و عبدالفتاح الصعیدی؛ الإفصاح فی فقه الّلغة؛ ج1، ط4، [بی­جا]: مکتب الإعلام الإسلامی، شعبان1410ق.