قلمرو اختیارات دولت در مسائل خانواده در نگاه علامه طباطبائی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

جایگاه خانواده به عنوان گسترده‌ترین نهاد اجتماعی با خاستگاهی طبیعی و غریزی چنان است که هیچ جامعه‌ای نمی‌‌تواند خود را فارغ از مسائل آن بشمارد. دولت‌ها در هردو حوزۀ حاکمیتی و تصدی‌گری، توجه جدی به حمایت از خانواده و مسائل مرتبط به آن دارند و اعمال قدرت در بخشی از شئون آن را در شمار اختیارات و وظایف خود می‌دانند. پرسش این است که آیا حکومت اسلامی از موضع حق حاکمیت خود می‌تواند به هدف اجرا و در طول احکام موجود، بر پایۀ مصالح کلی فرد و خانواده و جامعه به سیاست‌گذاری و محدود کردن ارادۀ افراد بپردازد؟
آنچه در متون فقهی رایج از گذشته وجود داشته و دارد، نوعاً وظایف و اختیاراتی است که برای حاکم یا حکومت در قلمرو فصل خصومت یا در مواردی از باب حسبه تعریف می‌شود؛ ولی آیا سایر امور نیز که در اصل به اراده و خواست خود اشخاص یا توافق آنان واگذار شده است و شارع حکمی الزامی متوجه افراد نکرده یا حتی حکمی الزامی دارد، در حوزۀ اختیارات و دخالت حکومت قرار می‌گیرد؟ اموری مانند سن ازدواج، رعایت چارچوب‌های بهداشتی، ثبت ازدواج و طلاق و ولادت فرزند، میزان مهریه، نفقه و میزان آن، فرزندآوری و تعداد آن، حضانت، تعدد همسر، نام‌گذاری و شغل فرزندان.
علامه طباطبائی - بر خلاف نوع فقیهان و مفسران - به‌روشنی بر حق حاکم یا حکومت اسلامی برای دخالت در قلمرو اختیارات افراد ازجمله در امور خانواده تصریح کرده است و نظریۀ «منطقةالفراغ» از آیت‌الله صدر در ادامه و در راستای همین نگاه و ظاهراً برخاسته از آن بوده است. البته نگاه امام خمینی گرچه امری فراتر از نگاه این دو اندیشمند است؛ اما نوع نگاه طباطبائی امری راهگشا و نقطه‌ای کلیدی در ادارۀ جامعه ازجمله در حوزۀ مسائل خانواده است. آنچه در این مقاله آمده، گزارشی تحلیلی از نگاه ایشان و نیز سنجش آن با نگاه آیت‌الله صدر و امام خمینی است.

کلیدواژه‌ها


1. حر عاملى، محمد‌بن‌حسن؛ وسائل‌الشیعه الی تحصیل احکام‌الشریعه؛ 30ج، قم: مؤسسۀ آل‌البیت9، 1409ق.
2. سروش محلاتی، محمد؛ دین و دولت در اندیشۀ اسلامی؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
3. سند بحرانى، محمد؛ اسس النظام‌السیاسی عند الامامیه؛ تقریر؛ سیدمحمدحسن رضوی و مصطفی اسکندری؛ قم: [بی‌نا]، 1426ق.
4. صدر، سیدمحمدباقر؛ اقتصادنا؛ تحقیق ضیاء عبدالحکیم و دیگران؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1417ق.
5. طباطبائی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ 20ج، چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1417‌ق.
6. طوسى، محمد‌بن‌حسن؛ الخلاف؛ 6ج، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق «الف».
7. طوسى، محمد‌بن‌‌حسن‏؛ تهذیب‌الاحکام؛ 10‌ج، چ4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407‌ق «ب».
8. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب؛ الکافی؛ 8ج، چ4، تحقیق علی‌اکبر غفاری؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
9. موسوی خمینی، سیدروح‌الله؛ البیع؛ 5‌ج، قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421‌ق.‏
10. موسوی خمینی، سیدروح‌الله؛ صحیفۀ امام، 22ج، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.
11. نایینی، میرزا محمدحسین؛ تنبیه‌الامه وتنزیه‌الملۀ؛ تحقیق سیدجواد ورعی؛ قم، بوستان کتاب، 1382.
12. نجفى، محمد‌حسن؛ جواهر‌الکلام فی شرح شرائع‌الاسلام‌؛ تحقیق عباس قوچانی؛ 43ج، ط3، بیروت: دار احیاء التراث‌العربی، 1404ق‏.