تبیین مبانی فقهی مؤثر در تطبیق قاعده نفی عسر و حرج بر مسائل فقهی خانواده

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده

چکیده

از کاربردهای مهم قاعدة نفی عسروحرج، جریان آن در مسائل فقهی خانواده، ازجمله طلاق، سقط‌جنین، حضانت، قوامیت زوج، میزان ارتباط جنسی و فرزندخواندگی است. این قاعده هم بر این دلالت دارد که خداوند هنگام تشریع وظایف مکلفان حکمی را که موجب مشقت شدید آنان شود، جعل نکرده و هم به‌ عنوان یک قاعدة ثانوی نشان می‌دهد اگر امتثال برخی احکام شرعی در شرایط خاص برای بعضی مکلفان حرج‌آور باشد، از عهدة آنان برداشته شده است. این قاعده در سرتاسر فقه ازجمله مسائل خانواده جریان چشمگیری دارد؛ ولی برخی عوامل، تطبیق این قاعده بر مصادیقش را با چالش روبه‌رو کرده است. در موارد پرشمار دیده می‌شود برخی فقیهان و حقوق‌دانان با استناد به این قاعده، حکم اولیه را رفع کرده و مثلاً با وجود ارادة زوج، به طلاق زوجه حکم می‌کنند؛ ولی عده‌ای دیگر چنین رویه‌ای را نپذیرفته و طلاق را با استناد به این قاعده جاری نمی‌دانند. افزون بر این گاهی در محاکم قضایی، با استناد به این قاعده، در موارد مشابه، احکام متفاوتی صادر می‌شود؛ به‌گونه‌ای‌که مثلاً زوجه نمی‌داند آیا در این مورد خاص می‌تواند درخواست طلاق یا حضانت دهد و خواستة او تحقق می‌یابد یا نه؟ اختلاف‌نظر در تطبیق این قاعده، معلول اموری است که از همه مهم‌تر، اختلاف‌نظر در مبانی فقهی این قاعده است. توجه به این مبانی افزون بر اینکه قانون‌گذار را در تدوین قوانین شفاف و صریح یاری می‌کند و موجب رفع ابهام در مواد قانونی می‌شود، مانع برخورد سلیقه‌ای در تطبیق این قاعده بر موارد مشابه می‌گردد. در این پژوهش، مبانی فقهی مؤثر در جریان این قاعده، بررسی و اثبات شده است که مقصود از حرج در این قاعده، حرج فعلی شخصی و اعم از حرج جسمی و روحی است. معیار و ملاک برای تشخیص تحقق حرج، عرف با لحاظ وضعیت فردی و اجتماعی مکلف است. جریان این قاعده افزون بر احکام وجودی، شامل احکام عدمی نیز شده و همچنین احکام تکلیفی (واجبات و محرمات)، وضعی و احکام مربوط به حقوق دیگران را با رعایت اهمیت آن در بر می‌گیرد. با این قاعده تنها حرج‌های فعلی و حرج‌های قطعی استقبالی برداشته می‌شود و دربارة حرج‌های گذشته جاری نیست.

کلیدواژه‌ها

مراجع

* قرآن کریم

  1. آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر؛ الرسائل‌‌التسع؛ قم: المؤتمر العلامه الآشتیانی، زهیر، 1425ق.
  2. آملی، میرزا هاشم‏؛ مجمع‌الأفکار ومطرح‌الأنظار؛ ج1-5، قم: المطبعة‌العلمیة، 1395.
  3. ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد؛ النهایه فی غریب‌الحدیث والأثر؛ ج1-5، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367.
  4. ابن‌بابویه، محمدبن‌علی؛ من لایحضره الفقیه؛ ج1-4، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشرالاسلامی، 1363.
  5. ابن‌فارس، احمدبن‌فارس؛ معجم مقاییس‌اللغة؛ قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام‌الإسلامی، 1404ق.
  6. احمد‌بن‌حنبل؛ مسند احمد؛ ویرایش شعیب‌الأرنؤوط وآخرون؛ ج1-50، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1420ق.
  7. ایروانی، باقر؛ دروس تمهیدیه فی القواعدالفقهیه؛ ج1-2، قم: موسسة الفقه للطباعة والنشر، 1384.
  8. بجنوردی، حسن؛ القواعد‌الفقهیة؛ج1-7؛ قم: نشر الهادی، 1337.
  9. تبریزی، جواد؛  استفتائات جدید (للتبریزی)؛ ج1-2؛ قم: سرور، 1385.
  10.  جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد؛ الصحاح: تاج‌اللغة وصحاح العربیة؛ ج1-6، بیروت: دارالعلم للملایین، 1410ق.
  11.  حر عاملی، محمدبن‌حسن؛  الفصولالمهمة فی أصولالأئمة: (تکملة الوسائل)؛ ج1-3، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا7، 1376.
  12.  حر عاملی، محمدبن‌حسن؛ وسائل‌الشیعة إلی تحصیل مسائل‌الشریعة؛ ج1-30، قم: موسسة آل‌البیت: لإحیاء‌التراث، 1409ق.
  13.  حسینی شیرازی، سید صادق؛  بیان‌الاصول؛ قم: دارالانصار، 1427ق.
  14.  حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی؛ العناوین‌الفقهیه؛ 1-2، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
  15.  حلی، حسین؛ بحوث فقهیه؛ نجف: مؤسسة المنار، 1415ق.
  16.  خرازی، سید محسن؛ «کنترل جمعیت و عقیم‌سازی»؛ مجلۀ فقه اهل‌بیت: (فارسى)، ش22، قم: 1379.
  17.  خلیل‌بن‌احمد؛ کتاب‌العین؛ ج1- 9، قم: مؤسسۀ انتشارات هجرت، 1410ق.
  18.  خمینى‏، سید روح‌الله؛ معتمدالاصول‏؛ ج1-2، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینیw، 1420ق.
  19.  روحانی، محمد؛ المرتقی إلی الفقه‌الأرقی: کتابالزکاة؛ ج1-3، تهران: مؤسسۀ الجلیل للتحقیقات‌الثقافیه (دار‌الجلی)، 1418ق.
  20.  سبحانی تبریزی، جعفر؛ الرسائل‌الأربع: قواعد اصولیة وفقهیة. قم: مؤسسۀ امام صادق7، 1415ق.
  21.  سبحانی، جعفر؛ رسائل‌اصولیة؛ قم: مؤسسۀ امام صادق7،1383.
  22.  سیستانی، علی؛ قاعدة لاضرر ولاضرار؛ قم: دفتر حضرت آیت‌الله سیستانى‌، 1414ق.
  23.  شبیری زنجانی، موسی؛ کتاب نکاح؛ ج1-25؛ قم: مؤسسۀ پژوهشی رأی‏‌پرداز، 1419ق.
  24.  صافی گلپایگانی، لطف‏الله‏؛ بیان‌الاصول‏؛ ج1-3، قم: دفتر آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی، 1428ق.
  25.  صدر، سید محمدباقر؛ بحوث فی علم‌الاصول؛ قم: مؤسسۀ دایرة‌المعارف فقه اسلامى، 1417ق.
  26.  صدر، سید محمدباقر؛ دروس فی علم‌الاصول؛ قم: دار‌المنتظر، 1405ق.
  27.  طوسی، محمدبن‌حسن؛ المبسوط فی فقه‌الامامیه؛ ج1- 8؛ تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی، 1387.
  28.  طوسی، محمدبن‌حسن؛ الامالی؛ قم: دارالثقافة، 1414ق.
  29.  طباطبایی کربلایی، علی‌بن‌محمدعلی؛ ریاض‌المسائل فی تحقیق‌الأحکام‌ بالدلائل؛ ج1-17، قم: موسسة آل‌البیت:، لإحیاء ‌التراث، 1382.
  30.  طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ ج1-20، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم،1417ق.
  31.  طباطبایی، محمدبن‌علی؛ مفاتیح‌الاصول؛ قم: موسسة آل‌البیت: لإحیاء التراث، 1396.
  32.  علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف؛ تحریر الاحکام‌الشرعیة علی مذهب‌الامامیة؛ ج1-6، قم: مؤسسۀ امام صادق7، 1378.
  33.  علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف؛ منتهی‌المطلب فی تحقیق‌المذهب؛ ج1-15؛ مشهد: آستانة الرضویة‌المقدسة، مجمع ‌البحوث‌الإسلامیة، 1412ق.
  34.  فاضل لنکرانی، محمدجواد؛ قاعدۀ لاحرج؛ قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار:، 1385.
  35. فاضل موحدی لنکرانی، محمد؛ جامع‌المسائل (فارسی)؛ ج1-2، قم: امیر‌القلم، 1383.
  36. ـــــــــــــــــــــــــــ ؛ ثلاث ‌رسائل؛ ج1، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار:، 1425ق.
  37. ـــــــــــــــــــــــــــ ؛ رسالۀ توضیح‌المسائل؛ ج1 قم: امیر‌العلم.
  38.  قرشی بنابی، علی‌اکبر؛ قاموس قرآن؛ ج1-7، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1371.
  39.  قرطبی، محمدبن‌احمد؛ الجامع لاحکام‌القرآن (تهران)؛ ج1-20، تهران: ناصرخسرو، 1364.
  40.  کاتوزیان، ناصر؛ حقوق خانواده؛ تهران: شرکت سهامی انتشار، 1388.
  41.  کلینی، محمد‌بن‌یعقوب؛ الکافی؛ ج1-8، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
  42.  محقق حلی، جعفربن‌حسن؛ شرائع‌الإسلام؛ ج1-4، قم: اسماعیلیان، 1408ق.
  43.  محقق داماد، مصطفی؛ قواعد فقه؛ ج1-4، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1383.
  44.  مرعشی شوشتری، محمدحسن؛ دیدگاه‌های نو در حقوق کیفری اسلام؛ ج1-2، تهران: نشر میزان، 1376.
  45.  مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم؛ ج1-14، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1374.
  46.  مظفر، محمدرضا؛ اصول‌الفقه؛ قم: بوستان کتاب، 1385.
  47.  مکارم شیرازی، ناصر؛ ‏تفسیر نمونه؛ ج1-28، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1371.
  48. ـــــــــــــــــــــــــــ ؛ بحوث فقهیه هامه؛ قم: مدرسة الامام علی‌بن‌ابی‌طالب7، 1380.
  49. ـــــــــــــــــــــــــــ ؛ کتاب‌النکاح؛ ج1-7، قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب7، 1424ق.
  50. ـــــــــــــــــــــــــ ؛ استفتائات جدید؛ ج1-3؛ قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب7، 1427ق.
  51.  ملکی میانجی، محمدباقر؛ بدایع‌الکلام فی تفسیر آیات‌الاحکام؛ بیروت: مؤسسة‌الوفاء، 1400ق.
  52.  مهرپور، حسین؛ دیدگاه‌های جدید در مسائل حقوقی؛ تهران: اطلاعات، 1372.
  53.  نائینى، محمدحسین؛ منیة‌الطالب فی حاشیة‌المکاسب‌؛ تهران: المکتبة‌المحمدیة‌، 1373.
  54.  نجفی، محمدحسن؛ جواهرالکلام فی شرح شرائع‌الإسلام؛ ج1-43، بیروت: دار احیاء التراث‌العربی، 1362.
  55.  نراقی، احمدبن‌محمدمهدی؛ عوائد‌الایام فی بیان قواعد‌الاحکام؛ قم: حوزۀ علمیۀ قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز انتشارات، 1417ق.
  56.  یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم؛ تکملة العروة‌الوثقی؛ ج1-2، قم: مکتبة‌الداوری، [بی‌تا].
مطالعات جنسیت و خانواده

دوره 3، شماره 2
پاییز و زمستان 1394
صفحه 33-61

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار