مضامین اساسی در رویکرد نواندیشی دینی به مسائل زنان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکده زن و خانواده

2 استادیار گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

فمینیسم اسلامی پیوند عمیقی با گفتمان نواندیشی دینی دارد. نواندیشی دینی با ورود به حوزة مسائل زنان، هم به ادبیات نظری این حوزه اعتبار علمی بخشید و هم خود امتداد اجتماعی بیشتری یافت. نواندیشی دینی نخست احساس تعلقی به مباحث زنان نداشت. جریان‌های برابری‌خواهانه و فمینیستی ایرانی به‌ویژه مجلۀ زنان نقش برجسته‌ای در فراهم‌سازی زمینه‌های ورود جریان نواندیشی دینی در مسئله‌شدگی زنان داشته‌اند. درواقع با ابتکار این مجله، نواندیشی دینی که شاید پیش از این دغدغۀ مسائل زنان را به ‌صورت برجسته در کارنامۀ خود نداشت، وارد این میدان شد و به تولید ادبیات نظری در این حوزه پرداخت. از همین رو چهار چهرة اصلی جریان نواندیشی، یعنی محمد مجتهد شبستری، عبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان و محسن کدیور که از دریچة بحث‌های معرفت‌شناختی، کلامی و فقهی به مسئله‌شدگی زنان پرداخته‌اند، انتخاب شدند و همة مصاحبه‌ها و آثار منتشرشده از آنها و در رابطه با آنها در مجلة زنان از شمارة 57 یعنی از آبان 1378 و در وب‌سایت‌ها تا سال 1396 به روش تحلیل محتوا و البته با رویکردی انتقادی مطالعه و واکاوی شد. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ چند مضمون مهم در گفتمان جریان نواندیشی دینی در رویارویی با مسئله‌شدگی زنان است که عبارت‌اند از: عدالت عصری و امضایی بودن احکام اجتماعی (نزد شبستری)، عقل تاریخی و تکثر فهم از دین (نزد سروش)، فردگرایی اخلاقی و عقلانیت و معنویت (نزد ملکیان) و عدالت مساواتی و منفعت عقلانی (نزد کدیور).

کلیدواژه‌ها


  1. ایمان، محمدتقی و محمودرضا نوشادی؛ «تحلیل محتوای کیفی»؛ عیار پژوهش در علوم انسانی، س3، ش2، پاییز و زمستان 1390، ص15ـ44.
  2. آوتویت، ویلیام و تام باتامور؛ فرهنگ علوم اجتماعی قرن بیستم؛ ترجمة حسن چاوشیان؛ تهران: نشر نی، 1392.
  3. تبریزی، منصوره؛ «تحلیل محتوای کیفی از منظر رویکردهای قیاسی و استقرایی»، فصلنامة علوم اجتماعی، ش21 (64)، 1393، ص105-138. در:

https://dx.doi.org/10.22054/qjss.2014.344

  1. بودون، ریمون و فرانسوا بوریکو؛ فرهنگ جامعه‌شناسی انتقادی؛ ترجمة عبدالحسین نیک‌گهر؛ تهران: فرهنگ معاصر، 1385.

منابع متنی مورد استفاده (در تحلیل محتوا)

  1. «اصلاح‌طلبی، دموکراسی و سکولاریسم»؛ مصاحبه با علیرضا علوی‌تبار، 16/4/1384، سکولاریسم نو.
  2. «با سنت ریشه‌دار باید ظریف برخورد کرد: گفت‌وگو با دکتر محسن کدیور»؛ زنان، ش87، ص34-37.
  3. «تجدید تجربه اعتزال» سخنرانی عبدالکریم سروش؛ گلستان ایران، ش14، 10/6/1381 (به نقل از بازتاب اندیشه، ش30، شهریور1381، مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، ص7-12.
  4. «حقوق بشر، دموکراسی و زنان: گفت‌وگو با مصطفی ملکیان»؛ زنان، ش118، 1383، ص54.
  5. «راهبرد احقاق حقوق زنان و نسبت آن با سنت» گفت‌وگو با دکتر علیرضا علوی‌تبار؛ زنان، ش132، خرداد 1385، ص51-54.
  6. «روشنفکری دینی متأخر بنای بازگشت از قرآن ندارد» مصاحبه با سیدعلی میرموسوی، 11/4/1397، ایکنا.
  7. «ریاست مرد بر خانواده تأسیس قرآن نیست» گفت‌وگو با محمد مجتهد شبستری؛ زنان امروز، ش21، اسفند 1395، ص126-127.
  8. «زن، مرد، کدام تصویر» گفت‌وگو با مصطفی ملکیان؛ زنان، ش 64، خرداد 1379، ص32-37.
  9. «زنانه‌نگری در فلسفه و فلسفه‌های زنانه‌نگر» گفت‌وگو با مصطفی ملکیان؛ زنان امروز، ش12، آبان 1394، ص88-93.
  10. «مجتهد شبستری پیش‌قراول نواندیشی رادیکال»؛ 7/7/96، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
  11. «مؤلفه‌های نواندیشی دینی»؛ 9/9/1385، مرکز نشر آثار و افکار محمد مجتهد شبستری.
  12. آدمیت، فریدون؛ اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده؛ تهران: کتابناک، 1349.
  13. باقی، عمادالدین؛ «مسئلة زنان، کدام مسئله»؛ زنان، ش57، آبان 1378، ص23-25.
  14. پیمان، حبیب‌الله؛ «ثبات و تغییر در اندیشۀ دینی»؛ کیان، ش5، فروردین و اردیبهشت 1371، ص26-30.
  15. تشکری زهرا؛ زن در نگاه روشنفکران؛ تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1381.
  16. توکلیان، جلال؛ «روشنفکری و مسئلة زنان»؛ زنان، ش82، آذر 1380، ص45-49.
  17. جلایی‌پور حمیدرضا؛ «زنان ایرانی مصرف‌کنندۀ تئوری‌ها هستند»؛ زنان، ش59، دی 1378، ص38-39.
  18. حسینی سیداحمد و محمد سعیدی‌مهر؛ «ذات‌گرایی ارسطویی ـ سینوی و ذات‌گرایی معاصر»؛ دوفصلنامة حکمت سینوی، س14، ش 43، بهار و تابستان 1389، ص125-144.
  19. حمیدیه، بهزاد؛ «اسلام معنوی محصولی از روشنفکری دینی»؛ روزنامة رسالت، 13و 14 اردیبهشت 1383.
  20. حیدری‌پور، عباس؛ ظرفیت‌های تمدنی علم کلام در گفت‌وگو با محمدتقی سبحانی؛ چ1 قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1399.
  21. رحمانی تقی؛ «اسلام فقاهتی و روشنفکران مسلمان»؛ 29/10/93، ندای آزادی.
  22. سروش، عبدالکریم؛ «تجدید تجربة اعتزال، آیندة درخشان جامعة اسلامی را در خود می‌پروراند»؛ 12/6/1381، ایسنا.
  23. سروش، عبدالکریم؛ «قبض و بسط حقوق زنان»؛ زنان، ش59، 1378، ص32-37.
  24. سروش، عبدالکریم؛ «نومعتزلی هستم»؛ اردیبهشت 1387، drsoroush.com.
  25. سروش، عبدالکریم؛ قبض و بسط تئوریک شریعت: نظریة تکامل معرفت دینی؛ چ13، تهران: انتشارات فرهنگی صراط، 1393.
  26. سلیمانی، زهرا؛ «ملکیان پنجم»؛ ماهنامة مهر، ش32، آذر 1392، ص50-55.
  27. عبدی، عباس؛ «روشنفکری دین و مسائل فوری‌تر از مسائل زنان»؛ زنان، ش58، آذر 1378، ص38.
  28. علیجانی، رضا؛ «نظریات نو در پی تبیین "دو صدایی"های متون، فقدان استراتژی فرهنگی در نواندیشی دینی»؛ چشم‌انداز ایران، دی و بهمن 1387، ص130.
  29. غلامرضا کاشی، محمدجواد: «بابت سهم خود شرمنده‌ام»؛ 24/12/1385، پایگاه خبری صدای ایران.
  30. کدیور، محسن؛ «بازخوانی حقوق زنان در اسلام، "عدالت مساواتی" به جای "عدالت استحقاقی"»؛ 30/8/90، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
  31. مجتهد شبستری، محمد؛ «تنقیح محل نزاع با فقیهان (بخش اول) حضرت محمد قانون‌گذار نبود و قرآن کتاب قانون نیست»؛ مرکز نشر آثار و افکار محمد مجتهد شبستری، 1 بهمن 1392.
  32. مجتهد شبستری، محمد؛ «عقل و دین»؛ کیهان فرهنگی، ش42، شهریور 1366، ص12-14.
  33. مجتهد شبستری، محمد؛ «عقل و دین»؛ کیهان فرهنگی، ش44، آبان 1366، ص20-23.
  34. مجتهد شبستری، محمد؛ «عقل و دین»؛ کیهان فرهنگی، ش48، اسفند 1366، ص10-11.
  35. مجتهد شبستری، محمد؛ «عقل و دین»؛ کیهان فرهنگی، ش51، خرداد 1367، ص10-13.
  36. مجتهد شبستری، محمد؛ «عقل و دین»؛ کیهان فرهنگی، ش57، آذر 1367، ص28-29.
  37. مجتهد شبستری، محمد؛ «عقل و دین»؛ کیهان فرهنگی، ش62، اردیبهشت 1368، ص14-17.
  38. مجتهد شبستری، محمد؛ «عقل و دین»؛ کیهان فرهنگی، ش65، مرداد 1368، ص14-15.
  39. مجتهد شبستری، محمد؛ «قرائت نبوی از جهان (1)»؛ 16/11/1386، مرکز نشر آثار و افکار محمد مجتهد شبستری.
  40. مجتهد شبستری، محمد؛ «معنای عدالت در قرآن»؛ 18/10/1387، مرکز نشر آثار و افکار محمد مجتهد شبستری
  41. محمدی، مجید؛ «جنسیت خط قرمز روشنفکران مذهبی»؛ زنان، ش58، ‌آذر 1378، ص39-41.
  42. مردیها، سیدمرتضی؛ «"مسئله" "زنان" نه "مسئلة زنان"»؛ زنان، ش60، بهمن 1378، ص42-43.
  43. مردیها، سیدمرتضی؛ «زنان مشکلی که همواره باقی خواهد ماند»؛ زنان، ش74، فروردین 1380، ص36-39.
  44. ملکیان، مصطفی؛ «آسیب‌شناسی روشنفکری دینی»؛ 28/6/86، وب‌سایت رسمی محسن کدیور.
  45. ملکیان، مصطفی؛ «عقلانیت و معنویت پس از ده سال»؛ 28/2/1389، صدانت.
  46. ملکیان، مصطفی؛ مجلة زنان امروز؛ ش12، 1394، ص88-93.
  47. ملکیان، مصطفی؛ مجلة زنان؛ ش118، 1383، ص54.
  48. میرحسینی، زیبا؛ «سنت حقوقی مسلمانان و چالش برابری جنسیتی»؛ ترجمة هدی مبصری؛ زنان امروز، ش5، بهمن 1394، ص86-93.
  49. نوربخش، صفورا؛ «روشنفکری، نواندیشان دینی و زنان»؛ زنان، ش77، تیر 1380، ص38-43.
  50. یوسفی اشکوری، حسن؛ «نواندیشان دینی و کلی‌گویی دربارة زن»؛ زنان، ش62، فروردین، 1379، ص46-47.
  51. Denzin, N. & Y. Lincoln; The Diseipline and Practice of Qualitative Research; London: Sage, 2000.
  52. Kondracki, N. L. & N. S. Wellman; "Contentanalysis: Review of methods and their applications in nutrition education"; Journal of Nutrition Education and Behavior, v.34, 2002, pp. 224-230.